«Մի անհատը, մի բանաստեղծությունը հաճախ ավելի հզոր ուժ են ունենում, քան տասը ռումբը կամ տասը տանկը»

«Իրատեսի» հյուրը ՀԳՄ նախագահ ԷԴՎԱՐԴ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆՆ է: Նա վերջերս հյուրընկալվեց Բուլղարիայում՝ մասնակցելով Պեյո Յավորովի 140-ամյակին նվիրված տոնակատարությանը: Մեր զրույցը հիմնականում անդրադարձ է այդ այցին:

«ՄԵԾ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ ԵՎ ՀԱՅԱՍԵՐ ՊԵՅՈ ՅԱՎՈՐՈՎԻ ՀՈԲԵԼՅԱՆԸ»

-Պարոն Միլիտոնյան, Պեյո Յավորովի և հայ ժողովրդի փոխադարձ կապն անքակտելի է: Նա եղել է 1890-ականների հայկական ջարդերի համարձակ քննադատողներից, գրել է «Հայերը» բանաստեղծությունը, Երևանում ունենք նրա անունը կրող, նրա հիշատակը պահող դպրոց, նրա հուշարձանը Սոֆիայում կրում է «Երախտագետ հայ ժողովրդից» մակագրությունը: Այս ամենին ի՞նչ հավելվեց Ձեր այցով և մասնակցությամբ նրա 140-ամյակի տոնակատարությունների շարքին:
-Մեծ բանաստեղծի և հայասերի հոբելյանը նշվեց Բուլղարիայում՝ հունվարի 12-16-ին, որին ես մասնակցեցի Բուլղարիայի սլավոնական գրականության և արվեստի ակադեմիայի հրավերով: Մինչ այդ Բուլղարիայում հրատարակվել էր Պեյո Յավորովի գիրքը՝ երեք առաջաբանով, որոնցից մեկի հեղինակը ես եմ: Գրքում զգալի տեղ ունի հայկական բաժինը: Զետեղված է «Հայերը» բանաստեղծությունը՝ տարբեր լեզուներով: Գրքում տպագրվել են Գևորգ Էմինի, Համո Սահյանի, Սիլվա Կապուտիկյանի հայերեն թարգմանություններից: Ռուսերեն թարգմանել է Գուրգեն Բարենցը: Թարգմանիչներից մի քանիսը հրավիրված էին մասնակցելու հոբելյանին: Գրքում զետեղված են նաև Յավորովի ու հայերի առնչությունների մասին բուլղար գրողների խոսքերը: Պեյո Յավորովին նվիրված հանդիսությունները մի թևով հայկական շունչ ունեին: Հանդիսությունների մեկնարկի օրը՝ հունվարի 12-ի երեկոյան, Սոֆիայում՝ Բուլղարական մշակույթի տանը, եղավ գրքի շնորհանդեսը, որին մասնակցում էին բուլղար հայտնի մտավորականներ, գրողներ, Սոֆիայի հայ համայնքի անդամներ, ՀՀ դեսպանը Բուլղարիայում՝ Արմեն Սարգսյանը: Երեկոյի ընթացքում հնչում էին հայկական երաժշտություն, հայերեն խոսք: Ներկայացվեց հայ ժողովրդի՝ Պեյո Յավորովի նկատմամբ ունեցած մեծ հարգանքը, նշվեց, որ Երևանում ունենք նրա անվամբ դպրոց, փողոց, հրատարակվում են նրա գրքերը: Հաջորդ օրը եղանք Չիրպան քաղաքում՝ Յավորովի ծննդավայրում: Թանգարանի բակում, Բուլղարիայի դրոշների կողքին, ծածանվում էին բազմաթիվ հայկական դրոշներ:
-Եվ հենց Դուք վառեցիք Պեյո Յավորովի հիշատակի ջահը:
-Այո՛, այդ պատիվն ինձ էր վերապահված, շատ հուզիչ էր: Երթով գնացինք Չիրպանի զբոսայգի, որը կրում է Պեյո Յավորովի անունը, այնտեղ կանգնեցված է գրողի արձանը: Մեծ ոգևորություն էր տեսնել այլ երկրում այդքան հայկականություն. բուլղարներն էլ շատ սիրով էին ընդունում այդ փաստը: Ամեն բան բարձր մակարդակով էր կազմակերպված. Չիրպանում հանդիսությանը ներկա էր ՀՀ դեսպանը, նաև Բուլղարիայի փոխնախագահ Իլյանա Յոտովան, որն իր խոսքում անդրադարձավ Հայաստանին:
-Այսինքն՝ հանդիպման ընթացքում գրական-մշակութային հարթությունը երբեմն վերածվում էր քաղաքական-դիվանագիտականի՞:
-Այո՛, և դա ավելի շատ վերաբերում է Պլովդիվում ունեցած հանդիսություններին, որտեղ կա մեծ, կազմակերպված հայ համայնք: Գրականությունը զուտ գեղարվեստ չէ: Այն կրում է բազմաթիվ կոդեր՝ երկրի, պատմության, ազգերի հարաբերակցության, բարեկամության և այլն: Գրականությունը նաև մշակութային դիվանագիտություն է, իսկ կոնկրետ «Հայերը» բանաստեղծության դեպքում պիտի նշեմ, որ այն ոչ միայն բուլղար ժողովրդի զավակի վերաբերմունքի արտահայտությունն է մեր ազգի նկատմամբ, այլև համիդյան ջարդերի առաջին արձագանքը՝ պոեզիայի միջոցով, որն արագ տարածվել է Եվրոպայում: Այսինքն՝ բանաստեղծությունը դարձել է տեղեկություն, ցասման դրսևորում, փոքր ժողովրդին սատարելու կերպ: Եվ ամենակարևորն այն է, որ Յավորովը հայերին ոչ թե որպես խեղճուկրակ ժողովուրդ է նկարագրում, այլ դարերի մեջ սխրանքներ գործած, խիզախումների ունակ, ապրելու ուրույն կերպ ունեցող ժողովուրդ: Այս բանաստեղծության բովանդակության մեջ ամենագրավիչն այն է, որ հայ ժողովուրդն իր հետ կատարված ամեն ինչից հետո կարողանում է երգել, պատմել իր ցավը, լինել խրոխտ, պինդ: Վերադառնալով հանդիսությունների ընթացքին՝ ասեմ, որ Չիրպանում եղավ գիտական կոնֆերանս, ես ելույթ ունեցա, կարդացի նաև Պեյո Յավորովին նվիրված իմ բանաստեղծությունը: «Ծիծեռնակ» հրատարակչությունը վերջին տարիներին բուլղարական գրականությունը ներկայացնող հինգ գիրք է հրատարակել, և հրատարակչության տնօրեն Անուշ Վարդանյանը ելույթ ունեցավ ու նվիրեց հրատարակած գրքերը՝ Մարգարիտ Թերզյանի թարգմանությամբ:

«ՊԼՈՎԴԻՎՈՒՄ ԿԱ 200-ԱՄՅԱ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂ ԵԿԵՂԵՑԻ՝ ՍՈՒՐԲ ԳԵՎՈՐԳԸ»

-Պլովդիվու՞մ է, փաստորեն, առավել շեշտադրված հայկական ներկայությունը:
-Պլովդիվում կա 200-ամյա հայկական գործող եկեղեցի՝ Սուրբ Գևորգը, որտեղ հյուրընկալվեցին բուլղար և հայ գրողները: Ծանոթացանք եկեղեցու իսկապես շատ հարուստ թանգարանին, ունեցանք հետաքրքիր շփումներ հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ: Վերջիններս ցանկություն հայտնեցին շփվելու հայ գրողների հետ: Հանդիպում էր կազմակերպված նաև Պլովդիվի պատկերասրահ-թանգարանում, որտեղ նույնպես հավաքված էին գրողներ, պետական պաշտոնյաներ, հայ համայնքի ներկայացուցիչներ: Այս թանգարանին նվիրեցինք ոչ միայն բուլղարական գրականության հայերեն թարգմանությունները, այլև հայ գրողների անթոլոգիաները՝ տպագրված տարբեր լեզուներով, հայերեն գրքեր, որպեսզի նրանց գրադարանն ունենա հայկական բաժին, և դրանից կարողանան օգտվել տեղի ավելի քան 5000 հայերը: Այս բոլոր իրադարձությունները լայնորեն լուսաբանվեցին մամուլում:

«ԵԹԵ ՊԵՅՈ ՅԱՎՈՐՈՎԸ 19-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ ԳՐՈՒՄ ԷՐ ՀԱՄԻԴՅԱՆ ՋԱՐԴԵՐԻ ՄԱՍԻՆ,
ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԲՈՒԼՂԱՐ ԳՐՈՂԸ ԳՐՈՒՄ Է ԱՐՑԱԽԻ ՄԱՍԻՆ»

-Ստեղծագործող մարդկանց յուրաքանչյուր շփում դառնում է համագործակցության անկյունաքար: Այս իմաստով ի՞նչ ակնկալել Բուլղարիա կատարած Ձեր ուղևորությունից:
-Դեռ մեկնումիցս առաջ Բուլղարիայի գրողների միությունը դիմել էր Հայաստանում Բուլղարիայի դեսպանատուն՝ առաջարկելով, որ կայանա հանդիպում իմ և իրենց միջև, համատեղ ծրագրերի քննարկում: Հանդիպեցինք Սոֆիայում, Բուլղարիայի գրողների միության քարտուղար Խրիստո Դմիտրիևի հետ քննարկեցինք մեր հետագա համագործակցության մանրամասները: Նախկինում էլ, իհարկե, համագործակցել ենք: Նախանցյալ տարի բուլղարական «Պլամակ» ամսագրի մի ամբողջ համար է նվիրվել հայ դասական և ժամանակակից գրականությանը: Ամսագրի գլխավոր խմբագիր Գեորգի Կոնստանտինովը դիմել է մշակույթի նախարարությանը և մեզ, որպեսզի մեր ժամանակակից գրականությունն առանձին հատորով թարգմանվի և ներկայացվի բուլղար ընթերցողին: Մեր ժամանակակից գրողների ստեղծագործությունները հրատարակվել են նաև բուլղարական այլ պարբերականներում: Բուլղարիայում կա անկախ գրողների կազմակերպություն, որի անդամներն ենք ես և Գագիկ Դավթյանը: Այս կազմակերպության հետ նույնպես մենք ունենք համագործակցության ծրագիր, որը հենց իրենք են ներկայացրել: Եվ ասեմ, որ այնտեղ եղած ժամանակ կազմակերպությունն ինձ պարգևատրեց իր մեդալով, ինչպես նաև ՀԳՄ-ին և նրա նախագահին հանձնվեցին պատվո դիպլոմներ: Ասեմ նաև, որ ևս մեկ պարգևի արժանացա այդ օրերին՝ Չիրպան քաղաքի հուշամեդալին՝ Պեյո Յավորովի գրականության հանրահռչակման համար: Այս կապերը ավելի կամրապնդվեն մեր այցելությունից և ձեռք բերված պայմանավորվածություններից հետո: Սա ոչ միայն զուտ գրական կապերին է վերաբերում, այլև քրիստոնեական մշակույթի ոլորտին. այս մասին պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց սլավոնական գրականության և արվեստի ակադեմիայի հետ:
-Բուլղարիայում ժամանակակից գրողն ու գրականությունն ունե՞ն բավարար գնահատում և ճանաչում: Ի՞նչ համեմատականներ կանցկացնեք հայ և բուլղար մերօրյա գրականության միջև:
-Ժամանակակից եվրոպական գրականության մի դաշտ է բուլղարական գրականությունը: Բնականաբար, լեզվամտածողության, պատկերային համակարգերի, ժամանակակից ոճերի ալիքները, որ կան Եվրոպայում, տարածվում են նաև Բուլղարիայի վրա: Հենց Պեյո Յավորովը ռուսական սիմվոլիզմի կրողն է՝ շատ հարազատ նաև տերյանական ոգուն: Պատահական չէ, որ Տերյանի գզրոցում գտնվել է «Հայերը» բանաստեղծության ռուսերեն բնագիրը: Եթե 19-րդ դարի վերջերին կային այդ ընդհանրությունները, բնականաբար, հետագայում էլ պիտի զարգանային: ՈՒ հիմա էլ ժամանակակից բուլղար գրողներ Ռոլան Կիսյովը, Վանյա Անգելովան եկել են Հայաստան, գրել Հայաստանի, Արցախի մասին: Անգելովայի բանաստեղծություններից մի քանիսը ես եմ թարգմանել, Կիսյովինը՝ Գագիկ Դավթյանը: Մի խոսքով, կան շփումներ, կան որոշակի ընդհանրություններ մեր գրականությունների միջև: Եթե Պեյո Յավորովը 19-րդ դարում գրում էր համիդյան ջարդերի մասին, ժամանակակից բուլղար գրողը գալիս է Հայաստան ու գրում Արցախի մասին: Սա գրական կապերի լավագույն արդյունքներից է: Գրականությունը կարողանում է հանրահռչակել ժամանակակից ազգային խնդիրները: Մեր կառավարությունը, մեր նախարարություններն այս հարցերին պիտի շատ լուրջ վերաբերվեն, քանզի այսօր գրականությունը, մշակույթն ազգային խնդիրներ են արծարծում: Պարտադիր չէ, որ միայն հրապարակախոսական ելույթներ ունենան, դիվանագիտությամբ զբաղվեն: Մշակույթը ևս կարող է շատ հարցեր լուծել: Հենց միայն արտերկրի որոշակի լսարանում հայի, Արցախի անուն հնչեցնելն արդեն քաղաքականություն է: Եվ այս հարթության վրա մենք իսկապես սևեռուն աշխատելու տեղ ունենք: Մենք պիտի իմանանք՝ ում ենք թարգմանում, ինչու ենք թարգմանում:
-Այսինքն՝ խնդիրը պիտի ունենա պետական, համակարգված, նպատակային մոտեցու՞մ:
-Այո՛, որոշակի չափանիշներ պիտի լինեն, պիտի ավելի արդյունավետ տարածենք աշխարհում մեր այսօրվա գեղարվեստական մտածողությունը: Դա պիտի լինի ստեղծագործական միությունների և անհատ ստեղծագործողների կապերով: Մի անհատը, մի բանաստեղծությունը հաճախ ավելի հզոր ուժ են ունենում, քան տասը ռումբը կամ տասը տանկը: Սա լավագույնս մենք տեսնում ենք Պեյո Յավորովի ու նրա «Հայերը» բանաստեղծության օրինակով, որն առիթ դարձավ, որ Անդրանիկի և Նժդեհի ղեկավարությամբ 200 հայ ռազմիկներ մասնակցեն Բուլղարիայի ազատագրության մարտերին: Բանաստեղծությունը հսկա ուժ է: Այն ունի մարդկանց հոգին պնդացնելու, հույս, հավատ ներշնչելու, նեցուկ լինելու, սփոփելու առաքելություն: Եթե բանաստեղծությունն այս առաքելությունը չի կատարում, կտրվում է ընթերցողից: Սա երևույթ է, որը մենք այսօր տեսնում ենք աշխարհում, հատկապես՝ Եվրոպայում: Բանաստեղծությունը մարդու հետ պիտի հարազատի պես խոսի, բանաստեղծությունը մարդու համար է:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ